Xây dựng chính sách đồng bộ để bảo tồn và phát triển bền vững nguồn gen tại Việt Nam

Đây là chia sẻ của các đại biểu tại Hội thảo “Đánh giá kết quả thực hiện Chương trình bảo tồn và sử dụng bền vững nguồn gen giai đoạn 2015-2024 và định hướng triển khai giai đoạn 2025-2030” do Bộ Khoa học và Công nghệ (KH&CN) tổ chức ngày 29/7/2024 tại Hà Nội.

Hội thảo nhằm đánh giá kết quả thực hiện Chương trình bảo tồn và sử dụng bền vững nguồn gen đến năm 2025, định hướng đến năm 2030 được thủ Tướng Chính phủ phê duyệt tại Quyết định số 1671/QĐ-TTg (Chương trình). Đây cũng là cơ hội để các nhà quản lý, nhà khoa học, các chuyên gia cả nước trao đổi và chia sẻ những kinh nghiệm, thành tựu đạt được, những khó khăn, vướng mắc và đề xuất những giải pháp, định hướng mới nhằm nâng cao hiệu quả của Chương trình trong thời gian tới.

Toàn cảnh Hội thảo.

Bảo tồn, lưu giữ gần 81.000 nguồn gen đặc hữu, quý, hiếm

Báo cáo kết quả thực hiện Chương trình, ông Nguyễn Phú Hùng, Vụ trưởng Vụ KH&CN các ngành kinh tế - kỹ thuật, Bộ KH&CN cho biết, Chương trình đã đạt được nhiều kết quả đáng khích lệ trong công tác bảo tồn và phát triển nguồn gen, góp phần phát triển kinh tế - xã hội, bảo vệ môi trường và quốc phòng - an ninh.

Tính đến năm 2023, thông qua các nhiệm vụ bảo tồn và sử dụng bền vững nguồn gen, tổng số nguồn gen được thu thập và lưu giữ được là 80.911, trong đó có 47.772 nguồn gen thực vật nông nghiệp, 5.768 nguồn gen cây lâm nghiệp, 7.039 nguồn gen dược liệu, 891 nguồn gen vật nuôi, 391 nguồn gen thủy sản, 19.050 nguồn gen vi sinh vật. Đặc biệt, trong những năm gần đây số lượng nguồn gen có giá trị làm thuốc đã được phát hiện và thu thập, bảo tồn khoảng trên 7.000 nguồn gen. 

Các đại biểu tham dự Hội thảo.

Cho đến nay, chúng ta đã đánh giá ban đầu trên 55.800 nguồn gen, đánh giá chi tiết trên 14.100 nguồn gen. Bên cạnh đó, đã khai thác sử dụng hiệu quả, phát triển nhiều nguồn gen quý hiếm có giá trị kinh tế thuộc lĩnh vực lâm nghiệp, dược liệu, vật nuôi, thủy sản, vi sinh vật… Các nhiệm vụ khai thác và phát triển nguồn gen đã được triển khai với trên 300 nguồn gen động, thực vật và trên 700 nguồn gen vi sinh vật, trong đó làm chủ được 178 quy trình công nghệ, hướng dẫn kỹ thuật về nhân giống, chọn tạo giống, canh tác, nuôi và chăm sóc các nguồn gen; triển khai 129 mô hình thử nghiệm ứng dụng kỹ thuật và nhân rộng kết quả trong thực tiễn sản xuất, mang lại hiệu quả về kinh tế, xã hội tại nơi triển khai. Các nhiệm vụ cũng đã xây dựng được hàng trăm tiêu chuẩn cơ sở, bao gồm tiêu chuẩn đàn hạt nhân, cây trội, đàn giống, đàn sản xuất, cây con thương phẩm… Các kết quả nói trên là minh chứng rõ nét cho những nỗ lực của công tác bảo tồn, đánh giá và phát triển nguồn gen trong cả nước thời gian qua. 

Phát biểu tại Hội thảo, Bộ trưởng Bộ KH&CN Huỳnh Thành Đạt cho biết: Hơn 10 năm qua, công tác bảo tồn, khai thác, sử dụng nguồn gen đã được triển khai đồng bộ từ trung ương đến địa phương. Nhiều nguồn gen quý của Việt Nam đã được phục tráng, bảo tồn, lưu giữ. Đó là cơ sở quan trọng để phục vụ việc khai thác và phát triển, mang lại hiệu quả tích cực, góp phần gìn giữ sự đa dạng sinh học của quốc gia.

Bộ trưởng nhấn mạnh, chúng ta cần tập trung hoàn thiện Hệ thống quản lý dữ liệu về nguồn gen quốc gia và Mạng lưới cơ sở quỹ gen quốc gia, đồng thời thúc đẩy các hoạt động đầu tư cơ sở vật chất, hạ tầng kỹ thuật cho các trung tâm lưu giữ, bảo tồn nguồn gen. Cùng với đó, cũng cần đẩy mạnh việc khai thác và phát triển một cách hợp lý các nguồn gen đã được phục tráng, bảo tồn nhằm phục vụ phát triển kinh tế - xã hội, tạo công ăn việc làm cho người dân địa phương. Tập trung chọn lọc các nguồn gen có tính trạng quý, hiếm, có giá trị kinh tế để tiếp tục nghiên cứu tạo ra các giống đặc hữu của Việt Nam, từ đó phát triển thành một số sản phẩm chủ lực phục vụ xuất khẩu và tiêu dùng nội địa.

Bộ trưởng Bộ KH&CN Huỳnh Thành Đạt phát biểu khai mạc Hội thảo.

Theo GS.TS. Chu Hoàng Hà, Phó Chủ tịch Viện Hàn lâm KH&CN Việt Nam, Việt Nam hướng tới thúc đẩy phát triển nền kinh tế dựa trên nền tảng sinh học, kinh tế xanh, kinh tế tuần hoàn. Cách mạng công nghiệp 4.0 đã cho thấy tầm quan trọng và vai trò của nguồn gen bản địa trong phát triển kinh tế - xã hội dựa trên thế mạnh phát triển nông nghiệp và đa dạng nguồn gen bản địa. Do vậy, triển khai Chương trình cần tiếp tục ưu tiên phát triển nghiên cứu cơ bản chuyên sâu về nguồn gen (số hóa gen theo chuẩn quốc tế, duy trì bảo tồn, đăng ký sở hữu trí tuệ…) kết hợp với nghiên cứu truyền thống trên các nguồn gen động vật, thực vật và vi sinh vật học.

GS.TS. Chu Hoàng Hà, Phó Chủ tịch Viện Hàn lâm KH&CN Việt Nam phát biểu chào mừng Hội thảo.

Cần chính sách đồng bộ trong công tác bảo tồn và phát triển nguồn gen

Tại Hội thảo, các đại biểu đã thảo luận đồng thời đề xuất các giải pháp, chính sách để tháo gỡ những khó khăn vướng mắc trong quá trình triển khai công tác bảo tồn, đánh giá, khai thác và phát triển nguồn gen sinh vật; định hướng KH&CN trong bảo tồn, đánh giá, khai thác và phát triển nguồn gen sinh vật đến năm 2030.

Đoàn Chủ tịch điều hành thảo luận tại Hội thảo.

Các đại biểu đều thống nhất cho rằng, thời gian tới, công tác bảo tồn và phát triển nguồn gen cần tiếp tục được duy trì và đẩy mạnh hơn nữa. Muốn làm được điều đó, cần có chính sách đồng bộ trong việc chia sẻ nguồn gen giữa các mạng lưới quỹ gen, giữa các đơn vị cá nhân tổ chức, giữa các doanh nghiệp. Bên cạnh đó, nghiên cứu nguồn gen lưu trữ bảo tồn cần có cơ chế phù hợp nhất để không mất nguồn gen nhưng cũng không quá nặng nề về số lượng; cần sớm có có chế bàn giao nguồn gen quý hiếm; quy chế hoạt động cụ thể cho mạng lưới quỹ gen; cơ chế đặc thù cho những nguồn gen đặc biệt…

Các đại biểu tham luận tại Hội thảo.

Phát biểu tại Hội thảo, nguyên Bộ trưởng Bộ KH&CN Nguyễn Quân, nguyên Trưởng ban Ban Điều hành Chương trình quỹ gen cho biết, Chương trình đã cơ bản đạt được các mục tiêu đề ra. Điều đó chứng tỏ sự nỗ lực của cộng đồng khoa học đối với Chương trình này là đáng ghi nhận.

Theo ông Nguyễn Quân, để tiếp tục thực hiện Chương trình cho giai đoạn tiếp theo cần xây dựng khung Chương trình, mục tiêu, giải pháp thực hiện; cần có đánh giá sự đầu tư của Nhà nước và xã hội cho Chương trình bởi hiện nay đầu tư của Nhà nước cho giai đoạn vừa qua là quá khiêm tốn, như vậy rất khó để tạo ra được bước đột phá trong việc khai thác và phát triển nguồn gen. Ngoài ra, cần giao cho đơn vị nghiên cứu có tiềm lực, trình độ tiếp tục đánh giá tương đối toàn diện về cây trồng biến đổi gen và thực phẩm biến đổi gen, từ đó đưa ra khuyến nghị cho Chính phủ phát triển cây trồng biến đổi gen ở Việt Nam cũng như sử dụng thực phẩm biến đổi gen trong phát triển kinh tế - xã hội. 

Nguyên Bộ trưởng Bộ KH&CN Nguyễn Quân, Nguyên Trưởng ban Ban Điều hành Chương trình quỹ gen phát biểu tại Hội thảo.

Phát biểu kết luận, Thứ trưởng Trần Hồng Thái đánh giá Chương trình trong thời gian qua đã đem lại hiệu quả to lớn cho phát triển kinh tế - xã hội, bảo vệ môi trường và quốc phòng - an ninh của đất nước. Trong đó, ghi nhận sự tham gia đóng góp tích cực của các Bộ, ngành, địa phương, các đơn vị nghiên cứu và các nhà khoa học. Các báo cáo cho thấy sự đóng góp trong nhiều lĩnh vực khác nhau như tạo giống cây trồng vật nuôi mới, giống thuỷ sản mới hay cân nhắc ứng dụng thêm các công nghệ mới như đồng vị bức xạ, năng lượng nguyên tử tạo ra thế hệ gen mới. 

Thứ trưởng nhấn mạnh, cần hoàn thiện cơ chế triển khai và chuyển giao công nghệ cho doanh nghiệp và người dân; đồng thời đẩy mạnh chia sẻ kinh nghiệm, tri thức quốc tế, kết nối trung ương tới địa phương trong xây dựng, triển khai khung Chương trình để không bị gián đoạn. 

Thứ trưởng Bộ KH&CN Trần Hồng Thái phát biểu kết luận Hội thảo.

Thời gian tới, công tác bảo tồn và phát triển nguồn gen cần tiếp tục được duy trì và đẩy mạnh hơn nữa. Điều này được khẳng định tại Nghị quyết số 36/NQ-TW của Bộ Chính trị về phát triển và ứng dụng công nghệ sinh học phục vụ phát triển bền vững đất nước trong tình hình mới, Nghị quyết số 189/NQ-CP ban hành Chương trình hành động thực hiện Nghị quyết số 36-NQ/TW, Bộ KH&CN được giao nhiệm vụ xây dựng Chương trình bảo tồn và sử dụng bền vững nguồn gen giai đoạn 2026-2030, trình Thủ tướng Chính phủ trong Quý I/2025.

Để hoàn thành các mục tiêu đặt ra tại Quyết định số 1671/QĐ-TTg, góp phần thực hiện thành công Chiến lược quốc gia về đa dạng sinh học đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050, chúng ta cần tiếp tục tăng cường, nâng cấp cơ sở vật chất, trang thiết bị, nghiên cứu khoa học, phát triển công nghệ phục vụ công tác bảo tồn, lưu giữ, đánh giá nguồn gen; gia tăng nguồn lực nhằm bảo tồn, sử dụng bền vững nguồn gen góp phần bảo tồn đa dạng sinh học, bảo vệ nguồn tài nguyên của đất nước.