Hoàn thiện thể chế – tạo hành lang pháp lý đồng bộ cho chuyển đổi xanh
Thế giới đang bước vào giai đoạn phát triển mới, khi tăng trưởng kinh tế gắn chặt với yêu cầu giảm phát thải, tiết kiệm tài nguyên và bảo vệ môi trường. Các quốc gia đều đang chuyển dịch mô hình phát triển từ “nâu” sang “xanh”, từ dựa vào khai thác tài nguyên sang dựa vào tri thức và công nghệ.
Với Việt Nam, chuyển đổi xanh, chuyển đổi số và đổi mới sáng tạo không chỉ là xu thế tất yếu mà còn là nhiệm vụ chính trị trọng tâm để bảo đảm phát triển nhanh, bền vững và tự chủ.
Nhận thức rõ điều đó, Đảng và Nhà nước đã ban hành hàng loạt nghị quyết quan trọng như Nghị quyết số 57-NQ/TW, 59-NQ/TW, 66-NQ/TW, 68-NQ/TW và 70-NQ/TW khẳng định khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo là động lực trung tâm của phát triển. Đây chính là nền tảng để thúc đẩy chuyển đổi mô hình tăng trưởng, tái cấu trúc nền kinh tế theo hướng xanh, số và tuần hoàn.
Phát biểu tại Hội nghị thượng đỉnh P4G lần thứ 4, Bộ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Nguyễn Mạnh Hùng nhấn mạnh: “Để chuyển đổi xanh thành công, Việt Nam cần một hệ sinh thái xanh hoàn chỉnh và cân bằng, trong đó công nghệ xanh đóng vai trò quyết định.”
Từ định hướng của Đảng và Chính phủ, Bộ Khoa học và Công nghệ đã xác định năm đột phá chiến lược nhằm hiện thực hóa mục tiêu phát triển xanh: Hoàn thiện thể chế và chính sách pháp luật về khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo; Phát triển công nghệ năng lượng xanh và công nghệ nền tảng phục vụ phát triển bền vững; Xây dựng hệ thống tiêu chuẩn – đo lường – chất lượng xanh;Hình thành hệ sinh thái đổi mới sáng tạo xanh; Phát triển nhân lực “xanh – số” và mở rộng hợp tác quốc tế.
Trong đó, đột phá thể chế được xem là trọng tâm đầu tiên. Việc xây dựng Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo (sửa đổi) là bước ngoặt thể chế quan trọng, tạo nền tảng pháp lý đồng bộ, hiện đại, giúp khoa học và công nghệ thực sự trở thành “đòn bẩy” của chuyển đổi xanh.
Luật này quy định nhiều cơ chế mới mang tính đột phá: quản lý theo hướng hậu kiểm, thử nghiệm chính sách (sandbox), ưu đãi tài chính xanh, khuyến khích đầu tư mạo hiểm, và tăng quyền tự chủ cho tổ chức khoa học – công nghệ. Cùng với đó, Luật cũng đặt trọng tâm vào chuyển đổi số trong quản lý nhà nước, xây dựng nền tảng dữ liệu quốc gia về khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo, qua đó tăng tính minh bạch, kết nối và hiệu quả trong thực thi chính sách.
Song song, Bộ Khoa học và Công nghệ đang khẩn trương hoàn thiện hệ thống nghị định hướng dẫn thi hành Luật, tập trung vào các lĩnh vực then chốt như tài chính, đầu tư, cơ chế nhiệm vụ khoa học – công nghệ, hoạt động quỹ đầu tư mạo hiểm, và chính sách khuyến khích doanh nghiệp đổi mới sáng tạo. Đây là hành lang pháp lý quan trọng để khuyến khích khu vực tư nhân đầu tư cho công nghệ xanh, qua đó lan tỏa mô hình phát triển bền vững trên phạm vi toàn nền kinh tế. Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 1131/QĐ-TTg năm 2025 phê duyệt Danh mục công nghệ chiến lược và sản phẩm công nghệ chiến lược quốc gia, trong đó lĩnh vực năng lượng xanh được đặt ở vị trí trung tâm. Các công nghệ lõi như năng lượng gió, mặt trời, hydrogen xanh, lưu trữ năng lượng, và hạt nhân vì mục đích hòa bình được xác định là trụ cột của hệ sinh thái công nghiệp tương lai.
Bộ Khoa học và Công nghệ đang triển khai nhiều chương trình nghiên cứu trọng điểm nhằm làm chủ và nội địa hóa các công nghệ lõi này, kết hợp với ứng dụng công nghệ số, như trí tuệ nhân tạo, dữ liệu lớn, Internet vạn vật (IoT), blockchain để giám sát năng lượng, tối ưu phát thải và truy xuất nguồn gốc carbon.
Cùng với đó, Bộ còn đẩy mạnh nghiên cứu công nghệ carbon thấp, công nghệ tuần hoàn, vật liệu sinh học và vật liệu xanh, hướng tới xây dựng kinh tế carbon thấp và kinh tế tuần hoàn, hai trụ cột của mô hình phát triển bền vững.
Trong lĩnh vực tiêu chuẩn – đo lường – chất lượng, Bộ Khoa học và Công nghệ đang xây dựng hệ thống tiêu chuẩn xanh quốc gia, bao phủ hơn 10 lĩnh vực trọng yếu như năng lượng tái tạo, quản lý môi trường, vật liệu sinh học, đô thị thông minh và nông nghiệp bền vững. Tính đến nay, đã có khoảng 400 tiêu chuẩn quốc gia (TCVN) liên quan trực tiếp đến chuyển đổi xanh. Những tiêu chuẩn này giúp doanh nghiệp giảm chi phí năng lượng, tiết kiệm tài nguyên, đồng thời nâng cao khả năng cạnh tranh và đáp ứng yêu cầu xuất khẩu trong bối cảnh các thị trường lớn ngày càng siết chặt tiêu chuẩn môi trường.
Đặc biệt, Bộ cũng đang thúc đẩy hình thành hệ sinh thái đổi mới sáng tạo xanh, nơi Nhà nước kiến tạo, doanh nghiệp đóng vai trò trung tâm, còn viện nghiên cứu và trường đại học là nguồn tri thức và nhân lực. Việt Nam hiện có hơn 4.000 doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo, trong đó khoảng 300 doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực chuyển đổi xanh, tập trung vào năng lượng tái tạo, công nghệ môi trường, nông nghiệp bền vững, vật liệu tuần hoàn và giao thông xanh.
Thông qua các chương trình như Techfest Việt Nam, Giải thưởng Đổi mới sáng tạo quốc gia, hay Quỹ Đổi mới công nghệ quốc gia (NATIF), hàng trăm dự án đổi mới sáng tạo xanh đã được hỗ trợ tiếp cận nguồn vốn, tư vấn pháp lý, bảo hộ sở hữu trí tuệ và thương mại hóa sản phẩm. Nhiều mô hình đã thành công, như hệ thống điện mặt trời hộ gia đình tích hợp lưu trữ, mô hình canh tác thông minh tiết kiệm nước và giảm phát thải, hay công nghệ tái chế rác thải nhựa thành vật liệu xây dựng thân thiện môi trường.
Ở cấp quốc tế, Việt Nam đang mở rộng hợp tác với các đối tác như KIST (Hàn Quốc), Fraunhofer (Đức), JST (Nhật Bản), và World Bank, hướng tới chuyển giao công nghệ, phát triển trung tâm đổi mới sáng tạo xanh, và tham gia các mạng lưới nghiên cứu quốc tế. Đây là hướng đi giúp Việt Nam rút ngắn khoảng cách công nghệ, tận dụng cơ hội từ cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư để phục vụ mục tiêu phát triển xanh.
Phát triển nhân lực và tư duy “xanh – số” cho tương lai
Chuyển đổi xanh không thể thành công nếu thiếu con người, yếu tố quyết định của mọi quá trình đổi mới. Bộ Khoa học và Công nghệ đã đặt mục tiêu phát triển đội ngũ nhân lực “xanh – số” có năng lực nghiên cứu, thiết kế và ứng dụng công nghệ xanh trong các ngành kinh tế trọng điểm.
Các chương trình đào tạo nhân lực khoa học – công nghệ trình độ cao đang được triển khai gắn với nhu cầu thực tiễn của doanh nghiệp, đặc biệt trong các lĩnh vực như năng lượng tái tạo, vật liệu mới, trí tuệ nhân tạo, dữ liệu lớn và kinh tế tuần hoàn. Đồng thời, Bộ cũng thúc đẩy liên kết viện – trường – doanh nghiệp, hình thành mạng lưới chuyên gia và trung tâm ươm tạo công nghệ xanh trên phạm vi toàn quốc.
Công tác truyền thông khoa học và nâng cao nhận thức cộng đồng cũng được đẩy mạnh, giúp xã hội hiểu rõ hơn giá trị của chuyển đổi xanh và đổi mới sáng tạo trong phát triển đất nước. Mỗi công dân, mỗi doanh nghiệp khi thay đổi nhận thức, thay đổi hành vi sản xuất và tiêu dùng theo hướng bền vững chính là đang góp phần hiện thực hóa mục tiêu quốc gia phát thải ròng bằng “0”.
Từ hoàn thiện thể chế, phát triển công nghệ xanh, tiêu chuẩn xanh, đến hình thành hệ sinh thái đổi mới sáng tạo và nhân lực xanh, khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo đang ngày càng khẳng định vai trò trung tâm trong quá trình chuyển đổi mô hình tăng trưởng của Việt Nam.
Như Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng từng khẳng định: “Muốn phát triển xanh, phải phát triển công nghệ xanh; muốn phát triển bền vững, phải dựa vào đổi mới sáng tạo.”
Trong bối cảnh thế giới chuyển dịch mạnh mẽ sang kinh tế xanh, Việt Nam đang có cơ hội vàng để bứt phá, nếu biết kết hợp chặt chẽ giữa thể chế thông thoáng, công nghệ tiên tiến và nguồn nhân lực chất lượng cao. Với tầm nhìn đúng đắn và hành động quyết liệt, khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo sẽ là động lực trung tâm, dẫn dắt Việt Nam tiến tới nền kinh tế xanh, tự chủ và thịnh vượng.
